C.2 Lijm en shims

Polsters zitten in de cups gelijmd en daarbij is het belangrijk dat de polsters zo gelijmd zijn dat ze bij minimale druk het toongat perfect afsluiten. Er zijn verschillende manieren om dat te realiseren.

Nieuwe saxofoons 

Op nieuwe saxofoons zie je vaak dat polsters met een minimale hoeveelheid lijm in de cups zijn gemonteerd.

Bij een nieuwe saxofoon kun je er vanuit gaan dat het toongat en de cup perfect recht zijn en dat de klep en de cup "by design" zo zijn gepositioneerd dat met de juiste polsterdikte het toongat netjes is afgesloten. De polster hoeft slecht met minimale hoeveelheid lijm te worden vastgezet.

Ik denk overigens dat  in de praktijk die positionering in de fabriek tijdens de eindafstelling mechanisch wordt gecorrigeerd (door wat buigwerk dus).

Onderhoud van saxofoons

Bij onderhoud van gebruikte saxofoons zijn er allerlei oorzaken waardoor de fabrieksinstellingen niet meer werken:

• het toongat is niet meer recht
  • dit kan doordat de saxofoon ergens tegen aan gestoten is en de body is vervormd. Je ziet dit vaak bij de kleppen met kleppenbeschermers. Op de plek waar de steun van de kleppenbeschermer op de body is gemonteerd is dan ingedeukt. De body en ook het toongat zijn dan meestal ook vervormd. 
• de cup is niet meer recht
  • dit kan doordat de saxofoon op de plek van de klep ergens tegen aan is gestoten.
  • dit kan door (onjuist) correctiewerk tijdens eerder onderhoud.
• de klep is niet meer recht
  • hierdoor staat de cup niet meer recht in lijn met het toongat en raakt een bepaald punt van de polster eerder het toongat dan de rest van de polster
• de polsterdiktes wijken af
  • een tiende millimeter dikte verschil zorgt er voor dat de polster aan voor of achterkant eerder het toongat raakt dan de rest van de polster.  

Corrigeren van afwijkingen

Bij onderhoud wordt allereerst geprobeerd de afwijkingen die hierboven zijn beschreven te corrigeren of te voorkomen. Maar dat lukt niet altijd perfect en een afwijking van eentiende millimeter of minder zorgt ervoor dat nieuwe polsters tijdens vervanging moeten worden gecorrigeerd. Er zijn verschillende methoden om dat te doen. Die hangen min of meer af van de gebruikte middelen

Drijfmethode 

Een prettig middel om polsters in cups te lijmen is smeltlijm of schellak. Smeltlijm is gemakkelijk in gebruik. Je kunt het aanbrengen in de cup met een lijmpistool en de polster in de cup corrigeren door de cup te verwarmen tot circa 280 graden. Schellak is iets lastiger. Het is beschikbaar in staven of in korrels of poeder. De smelttemperatuur is wat hoger, circa 320 graden. 

Een veel gebruikte methode is

• de cup rijkelijk vullen met lijm (1 tot 2mm)
• de polster drijft dan als het ware in de lijm 
• de klep in de sax te monteren
• de cup verhitten waardoor de lijm vloebaar wordt
• met behulp van een leklamp de stand van polster corrigeren tot die recht voor het toongat staat

Deze methode werkt goed bij correcties van kleppen die niet meer recht staan en polster diktes die niet meer kloppen. Afwijkingen in toongaten en cups moeten eerst worden gecorrigeerd (door uitdeuken, toongaten te vlakken en cups te vlakken).

Shims

Bij toongaten met zogenaamde rolled toneholes is vlakken niet mogelijk en werkt de hierboven beschreven methode niet perfect. Daarom is bij dergelijke saxen uitdeuken erg belangrijk. Maar de mogelijkheden daarvan zijn soms beperkt. In dat geval worden vaak shims toegepast. Dat zijn in feite kleine papieren verdikkingen in de cup om de stand van een polster te corrigeren.

De methode kan worden toegepast om diverse soorten afwijkingen te corrigeren. Ook kan het worden gebruikt om dikte verschillen tussen verschillende polsters die synchroon moeten sluiten te corrigeren. Dan wordt een shim over de hele oppervlakte van een polster toegepast.

Kerf

Wat altijd gebeurt tijdens het spelen is dat de toongatrand verder in de polster wordt gedrukt. Er wordt dus een ronde afdruk in de polster gekerft. De polster zakt daardoor iets verder over het toongat en omdat de klep het toongat altijd met een draaiende beweging raakt, staat die dan niet meer recht tegenover het toongat. Wat dan gebeurt is dat de kerf aan een zijde dieper is dan aan de andere zijde. Dat is op zich geen probleem.

Als een saxofoon een tijd niet gebruikt wordt herstelt de polster weer en wordt de kerf wat kleiner. Het gevolg kan dan wel zijn dat de kerf niet meer in een vlak met het toongat ligt en pas na een tijdje spelen weer perfect sluit. Als polsters oud zijn er hard geworden dan kan dat effect afnemen en corrigeren die sluitingsproblemen minder goed. Tijdens het afstellen van een klep is het belangrijk om zo weinig mogelijk te kerven. 

Voor en nadelen 

Het voordeel van de methode waarbij relatief veel lijm achter de polster wordt toepast (floating) is dat ze nog goed te corrigeren zijn. 

In mijn ervaring is smeltlijm wel gemakkelijk in gebruik, maar het krimpt wel als het afkoelt. Dat is met name als een hogere temperatuur wordt gebruikt dan 280 a 290 graden. Als er overal onder de cup evenveel lijm zit of maar een minimale laag lijm, dan is het effect ervan te verwaarlozen. Maar als er een dikke laag lijm wordt gebruikt en er sterk is gecorrigeerd, dan is de dikte van de lijmlaag onder de polster niet overal evenveel en is het effect van krimp niet overal even groot. Het effect wat je dan ziet is dan een perfect sluitende polster na afkoelen weer kiert. Je moet dan overcorrigeren om dat te compenseren. Dat maakt het werk lastig voorspelbaar.

De methodes met veel smeltlijm of schellak hebben als nadeel dat bij polsters die een fractie kleiner zijn dan de cup de verhitte lijm bij het aandrukken langs de randen van de polster tevoorschijn komt. 

Bij schellak is het effect van krimp veel minder. De smelttemperatuur is behoorlijk veel hoger en daardoor laat een polster zich minder makkelijk corrigeren. Ook is de hoge temperatuur niet goed voor de polsters. Dus te lang en te vaak verhitten om te corrigeren is niet verstandig.

Door de combinatie van shims en smeltlijm worden de verschillen in lijmdikte kleiner en is het kiereffect minder.

Een goede methode is de polster eerst zonder lijm sluitend te maken met behulp van shims en vervolgens met minimaal gebruik van lijm vast te zetten. 

Bij gebruik van shims is het wel belangrijk dat de polster de cup helemaal sluit en dus perfect in de cup past. Het papier van shims trekt namelijk vocht aan en zet uit onder invloed van vocht.